КОНЬЯk УРАЛДА РАДИАЦИЯ ФЭЖИFЭЛЭРЕ

КОНЬЯk УРАЛДА РАДИАЦИЯ ФЭЖИFЭЛЭРЕ

ВАЛЕРИЙ СОЙФЕР, МАРИНА ДЕГТЕВА.

Был хезмэттен авторзары – СССР hаулыk hаkлау Министрлыгынын Биофизика институты галимдары. Был галимдар тарафынан Коньяk Уралдагы радиация хэуефhезлеге, торошо тураhында бик зур фэнни материал тупланган, эммэ улар йэмэгэтселек хокоменэ торло сэбэптэр менэн тулыhынса элегэ асылмаган.
Куп томлы был хезмэттен мендэн бер генэ олошон hезгэ тэkдим итэбез. Yткэн быуаттын илленсе-алтмышынсы йылдарында был тобэктэ ысынында нимэ булганын ошо мэkэлэ аша куз алдыгызга килтерергэ тырышабыз (Yort) .

1957-се йылда СССР-за плутоний эшкэртеу заводында бик зур hэлэкэт булыуы тураhында хэбэр Конбайышта куптэн таралган. Хатта СССР география картаhынан 30-га яkын тораk урындарзын юkkа сыгыуы ла билдэле булган.
Ысынлап та Силэбе kалаhы эргэhендэ нимэ булган hун?
1945-се йылда Америка hауа Хэрби Костэре Хиросима hэм Нагасакила атом бомбалары ташлаган ваkытта, СССР-за атом kоралы етештереу эштэре барган булган. Элбиттэ, был атом бобмбаларын шартлатыу совет етэкселегенэ бер зур этэргес кенэ булган. Шул ваkыттан был олкэлэге эштэр ун мэртэбэлэй тизлэтелэ. Был мэьсэлэне хэл итеу осон Силэбе kалаhынан тоньяk-конбайышынkа 100 саkрым алыслыkта плутоний етештереу буйынса хэрби предприятие эшлэй башлай.
Беренсе радиация hэлэкэте. Коньяk Уралда насар радиацион хэл Иртэш куле буйында урынлашkан «Маяk» предприятиеhынан шул кулдэн башланган Тыныс (Теча) йылгаhына бик куп миkдарза радиоактив kалдыkтарзы агызыу hозомтэhендэ барлыkkа килэ. 1949-сы йылдан 1956-сы йылга тиклем Тыныс йылгаhына 76 миллион кубометр шыйыk радиоактив kалдыk агызыла. Шуларзын 95%-ы 1950-се йылдын мартынан 1951-се йылдын ноябрь араhына тап килэ.
Бысратыу башланган осорза Тыныс йылгаhы буйында 39 тораk урын була, шуларзын кубеhе – ауылдар. (Башлыса башkорт ауылдары – комм. Yort). Эйтеп утер кэрэк, был тобэктэ ауыл-kасабалар бер-береhенэн бер-нисэ саkрым hэм hирэк урынлашkан булган.
Был тобэктэ йэшэгэн халыk осон Тыныс йылгаhы hыу менэн тэьмин итеу буйынса hэм хужалыk осондэ берзэн-бер топ сыганаk булып торган. Йылганын hыуын малга эсэреу, kош-kортто тотоу, баkсага hыу, кер йыуыу, балыk тотоу, hыу инеу осон h.б. хужалыk кэрэк-ярагына файзалангандар. Тыныс hэм Исэт йылгалары буйында йэшэгэн халыk был йылгалар радиоактивлы икэне тураhында искэртелмэгэндэр, hэм был hыузы эсеу осон hэм хужалыkта тотонорга дауам иткэндэр.
Барлыгы 124 мен кеше югары радиоактив нурланыуга дусар ителэ.
Икенсе радиация hэлэкэте. Радиоактив kалдыkтар hаkлагысынын шартлауы. Югары активлы шыйыk kалдыkтар тимер-бетон каньондарга kуйылган тутыkмай торган kоростан эшлэнгэн махсус hауыттарга kойолган булган. Шул hауыттарзын береhе 1957-се йылдын 29-сы сентябрь коно kызыузан шартлай hэм 20 млн. кюри радиоактив берлэшмэ тирэ-яk мохиткэ сыгарыла.
Силэбе, Томэн hэм Свердловск олкэлэре ерзэре ингэн hэм бысраныуга дусар ителгэн был территория Консыгыш-Урал радиация эзе тип атала. Был эз зонаhына 272 мен кеше йэшэгэн 217 ауыл-kасаба инэ. Консыгыш-Урал радиация эзе ойошторолгас, Силэбе олкэhенен ин яман радиоактив бысратыуга дусар ителгэн Кэсле, kонашаk, hэм Аргаяш райондарынан бер нисэ тистэ кеше икенсе урындарга кусерелеп ултыртыла. Кусереу тиз генэ булмай – 2 (!?-Yort) йылга яkын дауам ителэ. Ос ауылдан – Берзэнеш, hатлыk hэм Fэлекэйзэге 9980 кеше тиз генэ hэм kапыл кусерелэ, эммэ шул 7-10 кон эсендэ халыk улем дозаhын алып олгорэ. Э 250 кондэн hун кусерелгэн кешелэр бик ауыр югары радиацион ауырыу ала.
Осонсо радиация hэлэкэте. 1967-се йылдын язында кибеп барган kарасай куле ярынан радиоактив санды косло ел-дауыл тирэ-яkkа тарата. Был kарасай кулен «Маяk» Етештереу Берекмэhе (ЕБ) радиоактив kалдыkтарын тугеу осон kуллана. Эммэ был кул ситендэге ылымыkтар узенэ радиоактив kалдыkтарзы hура –hура ялангаслана hэм кибэ башлай. Ел-дауыл менэн шул сан hауага кутэрелеп 41 мен ярым кеше йэшэгэн 63 тораk пункттарзы kаплай.
Yрзэ эйтеп утелгэн эре hэлэкэттэрзэн тыш, «Маяk» ЕБ-дэ тирэ-яk мохитте бысратkан бэлэкэй авариялар ваkыты-ваkыты менэн булып тора. Тыныс йылгаhына hэм тирэ-яk мохиткэ «план» буйынса радиактив kалдыkтарзы агызыу осраkтары ла булган, дойомлэштереп эйткэндэ «Маяk» ЕБ-hы эшмэкэрлеге hозомтэhендэ 150 млн. кюри радиоактив kалдыk сыгарып ташланыла. Бысратыуга ин кэме 26700 квадрат км майзан ер дусар ителэ.
Богонго кондэ ин аянысы шул, бер Силэбе олкэhендэге радиацион бысратыу кулэме доньялагы башkа урындарзагы радиацион бысратыузар кулэме суммаhынан арыуыkkа куп! Тагы был мэьсэлэнен аяныслыгы Силэбе олкэhе халkынын узенэ янаган kурkыныслыkты остэге хакимдэр тарафынан эйтелмэуенэн гибэрэт. Тик ошо ерзэрзэ генэ радиациянын бер генэ быуынга биргэн эземтэлэрен тикшерергэ hэм ойрэнергэ була.